Παύλος Γύπαρης: ήρωας του Μακεδονικού Αγώνα ή “τραμπούκος του Βενιζέλου”;

Γράφει ο Μανώλης Πέπονας.

Ελάχιστα πρόσωπα σκιαγραφήθηκαν με τόσο αμφιλεγόμενο τρόπο από την ελληνική ιστοριογραφία όσο ο -γεννημένος το 1882, στην Ασή Γωνιά Χανίων- Παύλος Γύπαρης. Ο εν λόγω άνδρας συμμετείχε σε νεαρή ηλικία στον Μακεδονικό Αγώνα, λαμβάνοντας λαμπρές διακρίσεις ιδίως στη Μάχη των Ασπρογείων (1906). Εκεί, λίγοι Κρήτες αντάρτες αντιμετώπισαν με επιτυχία ένα πολυάριθμο απόσπασμα του Οθωμανικού Στρατού, ευρισκόμενοι σε ιδιαίτερα δυσμενή θέση. Τα αποτελέσματα της σύγκρουσης χαιρετίστηκαν από τον αθηναϊκό Τύπο, μα και άλλους Έλληνες καπετάνιους όπως ο Εμμανουήλ Κατσίγαρης. 

Η σημαντικότερη σχέση στη ζωή του Κρητός οπλαρχηγού ήταν αυτή με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο Γύπαρης γνώρισε τον μετέπειτα πρωθυπουργό στην ιδιαίτερη πατρίδα του στις αρχές του 20ου αιώνα και έγινε σύντομα πιστός οπαδός, φίλος και αρχηγός της άτυπης φρουράς του. Από αυτή τη θέση αποχώρησε μόνο για να συμμετάσχει στους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913), τον Βορειοηπειρωτικό Αγώνα (1914) και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου πολέμησε στο Δυτικό Μέτωπο ως επικεφαλής ελληνικού εθελοντικού σώματος. Παράλληλα, πρωτοστάτησε σε πράξεις τρομοκρατίας εις βάρος των αντιβενιζελικών, με πλέον σημαντική τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη. Οι πράξεις του Γύπαρη και των ανδρών του υπήρξαν τόσο βίαιες, ώστε προκάλεσαν τις αντιδράσεις όχι μόνο των αντιπάλων, μα και των συνεργατών του Βενιζέλου.

Ο σπουδαίος Κρης πολιτικός απεβίωσε το 1936, η θυελλώδης όμως πορεία του πιστού ακολούθου του συνεχίστηκε. Συγκεκριμένα, ο Γύπαρης έλαβε μέρος στη μάχη της Κρήτης (1941) και στις εμφύλιες συγκρούσεις που ακολούθησαν την απελευθέρωση της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα, ενώ αργότερα πολιτεύτηκε στα Χανιά υπό την ηγεσία του Σοφοκλή Βενιζέλου. Την ίδια εποχή ξεκίνησε με επιτυχία την έκδοση μιας σειράς συγγραμμάτων. Πέθανε στην Αθήνα το 1966.

Τί ήταν λοιπόν ο Γύπαρης; Ένας ήρωας του βενιζελικού (κι όχι μόνο) χώρου ή μία από τις πολλές εξτρεμιστικές προσωπικότητες του ταραγμένου εκείνου καιρού; Πιθανότατα μια απάντηση δεν είναι ούτε εύκολο μα ούτε και σκόπιμο να δοθεί. Εκτός των άλλων εξάλλου, ο Γύπαρης υπήρξε ένας άνθρωπος της πολεμικής δράσης, αλλά όχι μόνο αυτής: γνώριζε άριστα γαλλικά, αποτύπωνε αριστοτεχνικά τις περιπέτειές του σε ομοιοκατάληκτα ποιήματα και ήταν πολυγραφότατος. Ο βίος του αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας εποχής γεμάτης εντάσεις, η οποία όμως οδήγησε σε εκείνο που αποκάλεσε αριστοτεχνικά ο Γιάννης Βούλγαρης ως “μια χώρα παραδόξως νεωτερική”.

Βιβλιογραφία

Ανδρέας Γυπαράκης, Ο Καπετάν Παυλής Γύπαρης: απʹ ότι έχει γραφεί για τον Κρητικό πολέμαρχο, Αθήναι 1967

Παύλος Γύπαρης, Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Μέγας Δημιουργός, Αθήναι 1955, τ. 1

Douglas Dakin, The Greek struggle in Macedonia, 1897-1913, IMXA, Θεσσαλονίκη 1966

Βασίλης Γούναρης, "Ο Μακεδονικός Αγώνας", στο: Συλλογικό: Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα: 1900-1910, Επτά Ημέρες της Καθημερινής, Αθήνα 1999