Ένας Έλληνας αιχμάλωτος στον Πόλεμο της Κορέας

 Γράφει ο Μανώλης Πέπονας.

Ο πολύνεκρος Πόλεμος της Κορέας διήρκεσε τρία περίπου έτη (Ιούνιος 1950 – Ιούλιος 1953), επιφέροντας τον θάνατο πάνω από 500.000 ανθρώπων. Εντασσόμενος οργανικά στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου, αποτέλεσε πεδίο μάχης για στρατιώτες διαφόρων εθνικοτήτων και σύγκρουσης συμφερόντων των υπερδυνάμεων της εποχής. Όσον αφορά την Ελλάδα, ο γηραιός πρωθυπουργός Νικόλαος Πλαστήρας αποφάσισε τη δημιουργία του Εκστρατευτικού Σώματος Ελλάδας στην Κορέα (ΕΚΣΕ, αρχικής δύναμης ενός τάγματος), καθώς επεδίωκε την εισόδου της χώρας του στο ΝΑΤΟ. Οι πρώτοι Έλληνες μαχητές αποβιβάστηκαν στην περιοχή τον Δεκέμβριο του 1950, λαμβάνοντας έπειτα μέρος σε αρκετές αναμετρήσεις. Συνολικά, το ΕΚΣΕ καταμέτρησε 186 νεκρούς και 566 τραυματίες, πέτυχε δε να αποσπάσει τον θαυμασμό των άλλων μονάδων. 

Ποια όμως τύχη ανέμενε όσους Έλληνες αιχμαλωτίζονταν από τους αντιπάλους τους; Την απάντηση έδωσε ο  Γεράσιμος Τσιγάντες, πολεμικός ανταποκριτής που υπέμεινε μια τέτοια εμπειρία. Συγκεκριμένα, ο εν λόγω βετεράνος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ανέφερε:

«Μας διέταξαν τους τρεις να βγούμε στο δρόμο κι εκεί μας πήραν πρώτα-πρώτα τα ρολόγια μας. Έπειτα τις κάλτσες και τα παπούτσια μας. Μας γύμνωσαν απ’ τα εσώρουχά μας (...). Κατόπιν μάς πρόσταξαν να γονατίσωμε κι έδεσαν τα χέρια μας στη ράχη μας με τηλεφωνικό σύρμα. Πριν έξι μέρες, έπειτα από μια τοπική αντεπίθεσι μερικοί αμερικανοί φαντάροι γυμνωμένοι όπως εμείς, με τα χέρια δεμένα πίσω με τηλεφωνικό σύρμα σαν τα δικά μας, βρέθηκαν με μια σφαίρα στον τράχηλο - κι αυτό το ξέραμε κι οι τρεις μας. 

Ο Γεράσιμος Τσιγάντες σε προχωρημένη ηλικία.

- Είναι τρομερό να πεθαίνεις τόσο νέος, είπε ο ένας από τους δυο φαντάρους. Δεν είμαι ακόμα δεκαεννιά χρονών. Θα μπορούσα να κάνω τόσα πράγματα στο μέλλον κι άφησα τόσα να μου ξεφύγουν... Πόσους ανθρώπους πλήγωσα... Ανθρώπους που αγαπώ και τώρα πια δεν μπορώ να τους γυρέψω συγγνώμη.

Δεν μας εξετέλεσαν. Μας έδειραν, μας κλωτσοπάτησαν στο χώμα φωνάζοντάς μας λόγια -βρισιές ίσως - που δεν καταλάβαινα. Όταν αυτά πια τέλειωσαν, μας οδήγησαν σε κάποιο φρουραρχείο στην κορφή ενός δασωμένου λοφίσκου. Εκεί βρήκαμε κι άλλους αιχμαλώτους - έξι εν όλω. Οι δυο ήταν σοβαρά τραυματισμένοι. Το δειλινό μας διέταξαν να σηκωθούμε κι αποτέλειωσαν με το πιστόλι τους δυο τραυματίες που δεν μπορούσαν να σταθούν στα πόδια τους, μα οι εκτελεστές δεν σημάδευαν καλά και χρειάστηκαν πολλές φορές ως ότου τους σκοτώσουν».

Έλληνες στρατιώτες στην Κορέα.

Ο Γεράσιμος Τσιγάντες ή Philippe Deane Gigantès καταγόταν από σημαντική βενιζελική οικογένεια. Πατέρας του ήταν ο διοικητής του Ιερού Λόχου, Χριστόδουλος Τσιγάντες, ενώ ο θείος του, Ιωάννης, σκοτώθηκε -κατόπιν προδοσίας- σε συμπλοκή με τους Ιταλούς στην κατεχόμενη Αθήνα στις 14 Ιανουαρίου 1943. Έχοντας γεννηθεί στις 16 Αυγούστου 1923 στη Θεσσαλονίκη, συμμετείχε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως μέλος του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού. Έπειτα, ακολούθησε διπλωματική σταδιοδρομία, μνημειώδες δε υπήρξε το έργο του ως πολεμικός ανταποκριτής. Απεβίωσε στο Μόντρεαλ του Καναδά τον Δεκέμβριο του 2004.

Πηγές

Θεοφάνη Κοπανιτσάνου - Δρ Πηγή Καλογεράκου, (επιμ.), Μνήμες Πολέμου, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 2012.

Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος. Επεκτείνοντας τις ερμηνείες, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2018.

Michael Hickey, Ο πόλεμος της Κορέας, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 2002.

Γεώργιος Σκαλτσογιάννης, Το εκστρατευτικο σώμα της Ελλάδας στην Κορέα (1950-1955). Συμπληρωματικοί πίνακες προσωπικού, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 2014.

Το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη: ένα σύμβολο ηρωισμού στο κέντρο της Αθήνας

Γράφει ο Μανώλης Πέπονας.

Το έθιμο της ταφής αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού. Η δημόσια μάλιστα απόδοση τιμής σε όσους έπεσαν υπερασπιζόμενοι της ακεραιότητα και τα ιδανικά της πατρίδας τους, θεωρείτο καθήκον της πολιτείας ήδη από την αρχαιότητα. Κατά τη σύγχρονη εποχή, σε αρκετά κράτη αναπτύχθηκε η πρακτική της δημιουργίας ενός συμβολικού τάφου για τους «άγνωστους στρατιώτες», τους ανώνυμους δηλαδή νεκρούς πολεμιστές που δεν κατέστη εφικτή η αναγνώριση της ταυτότητάς τους. 

Στην Ελλάδα, η διενέργεια διαγωνισμού για την ανέγερση ενός τέτοιου μνημείου ανάγεται στις αρχές του 1926, το σχετικό δε ΦΕΚ έφερε την υπογραφή του Υφυπουργού Στρατιωτικών Κωνσταντίνου Νίδερ. Δύο περίπου χρόνια αργότερα, στις 30 Ιουνίου 1928 εκδόθηκε το Νομοθετικό Διάταγμα «περί εκτελέσεως μνημείου Αγνώστου στρατιώτου» στην πλατεία των Παλαιών Ανακτόρων. Την εν λόγω τοποθεσία ενέκρινε ως την πλέον κατάλληλη το 1929 ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, θεωρώντας πως η Δημοκρατία οικοδομήθηκε με βάση τους αγώνες των αναρίθμητων αφανών Ελλήνων στρατιωτών. 

Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έλαβαν χώρα στις 25 Μαρτίου 1932, παρουσία πλήθους κόσμου, επισήμων και 3.000 ανδρών της Φρουράς Αθηνών. Χαρακτηριστικά, Τούρκος απεσταλμένος κατέθεσε στεφάνι κατά τη διάρκεια της τελετής, υπογραμμίζοντας την προσπάθεια εξομάλυνσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων που προωθούσαν τότε οι ηγέτες των δύο χωρών. Σύντομα, τη φύλαξή του κενοταφίου ανέλαβε λόχος της Φρουράς του Προέδρου της Δημοκρατίας, ο οποίος από το 1974 ονομάζεται «Προεδρική Φρουρά». 

Όπως τονίζουν οι γύρω σκαλισμένοι πωρόλιθοι, το μνημείο τιμά εκείνους που έχασαν τις ζωές τους στους Βαλκανικούς Πολέμους, την Εκστρατεία στη Μεσημβρινή Ρωσία, τη Μικρασιατική Εκστρατεία, τους δύο παγκοσμίους πολέμους, καθώς επίσης τις ένοπλες επιχειρήσεις στην Κορέα και την Κύπρο. Για την αξία της δράσης τους, χαρακτηριστική είναι η χαραγμένη επιγραφή από τον Περικλέους Επιτάφιο του Θουκυδίδη: «Ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος». 

Πηγές

Θωμάς Τσέλιος, Ιωάννης Μακρυπούλιας, Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, ΓΕΣ, Αθήνα, άνευ χρονολογίας.

Ελένη - Αργυρώ Κούκη, Ο Άγνωστος Στρατιώτης της Αθήνας. Κατασκευάζοντας το μνημειακό κέντρο της πρωτεύουσας στο Μεσοπόλεμο, ανέκδοτη διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ, Αθήνα 2009.

Γιάννης Μυλωνάς, Βασίλειος Νικολτσιός, Οι Εύζωνοι, Λόγος και Εικόνα, Θεσσαλονίκη 2021.

Θουκυδίδης, Περικλέους Επιτάφιος, Ζήτρος, Αθήνα 2004.

Οι εικόνες του άρθρου προέρχονται από τις εφημερίδες Έθνος και Πρώτο Θέμα. 

Βιβλιοκρισία: "Γενναίος Κολοκοτρώνης. Ο έφηβος οπλαρχηγός του 1821" του Ιωάννη Β. Δασκαρόλη

Γράφει ο Μανώλης Πέπονας (Υποψήφιος Διδάκτωρ Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, ΕΚΠΑ)

Ιωάννης Β. Δασκαρόλης, Γενναίος Κολοκοτρώνης. Ο έφηβος οπλαρχηγός του 1821, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2021, σελίδες: 290.

Ο Ιωάννης Δασκαρόλης είναι ένας εμβριθής μελετητής της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Στο πολυσέλιδο πρότερο έργο του για τα Δημοκρατικά Τάγματα [1] για παράδειγμα, δεν αρκέστηκε σε μια παραδοσιακού τύπου αφήγηση, παρά προέβη στην ανάλυση σύνθετων δομικών ζητημάτων της εγχώριας πολιτικής σκηνής. Αυτή η κριτική ικανότητα συνοδεύει το νέο του συγγραφικό εγχείρημα, το οποίο αναδεικνύει την επαναστατική δράση του Γενναίου Κολοκοτρώνη.

Επιλέγοντας να καταπιαστεί με μια βιογραφία αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης, ο Δασκαρόλης υπερβαίνει το σημαντικότερο ίσως πρόσκομμα για την εξέλιξη ενός συγγραφέα: το να ακολουθεί μια πανομοιότυπη διαδρομή. Θα ήταν δηλαδή προφανώς εύκολο για τον ίδιο -πολλώ δε μάλλον μετά τις άκρως θετικές κριτικές που απέσπασε το βιβλίο του για τα Δημοκρατικά Τάγματα- να ασχοληθεί με κάποιο κίνημα του Μεσοπολέμου ή να επικεντρωθεί σε μια από τις πολλές στρατιωτικές προσωπικότητες που πρωτοστάτησαν στην πολιτική ζωή κατά την ταραγμένη εκείνη περίοδο. Το γεγονός πως προτιμά την πιο επικίνδυνη οδό, απαιτεί αναμφίβολα προσωπική τόλμη.

Πηγή εικόνας: ιστότοπος Θέματα Ελληνικής Ιστορίας.

Όπως ο ίδιος αναφέρει στον πρόλογό του, το συγκεκριμένο έργο αποτελεί καρπό επίπονης πολυετούς έρευνας. Πράγματι, η χρήση πλούσιας βιβλιογραφίας και δη απομνημονευμάτων επιβεβαιώνει τον εν λόγω ισχυρισμό, καθιστώντας παράλληλα το πόνημα απαραίτητο για οποιαδήποτε κατοπινή ολοκληρωμένη διερεύνηση της περιόδου. Η προσωπικότητα του Γενναίου Κολοκοτρώνη εξάλλου, παρότι παρέμενε έως τώρα ανεξερεύνητη, καθόρισε εν πολλοίς τις τύχες του ελληνισμού. Κι αυτό γιατί η πολεμική του δράση ακολουθήθηκε από την πολιτική, με σπουδαιότερο σταθμό στη σταδιοδρομία του την ανάληψη της πρωθυπουργίας το 1862. Δίχως λοιπόν αμφιβολία, ο γιος του «Γέρου του Μοριά» υπήρξε παρών στα πλέον συνταρακτικά γεγονότα της πρώτης τεσσαρακονταετίας του Ελληνικού Βασιλείου [2].

Η βιογραφία που συνθέτει στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Δασκαρόλης βέβαια καλύπτει τη ζωή και τη δράση του Γενναίου Κολοκοτρώνη από τη γέννησή του έως το 1833 [3]. Μέσω αυτής της προσωπικότητας, ο αναγνώστης ανακαλύπτει ιδιαίτερες πτυχές του ελληνικού επαναστατικού κινήματος, με τον συγγραφέα να προβαίνει στα συμπεράσματά του σε μια πληθώρα χρήσιμων γενικών παρατηρήσεων.

Εν κατακλείδι, ο ιδιαίτερος τρόπος που αντιμετωπίζει ο συγγραφέας τη βιογραφούμενη προσωπικότητα έγκειται σε έναν κριτικά οριοθετημένο σεβασμό, ο οποίος δεν οδηγεί σε περιττούς αφορισμούς. Η αφήγησή του συνάδει με το ρανκικό «wie es eigentlich gewesen» [4], δίχως φυσικά αυτό να απαξιώνει τη λαμπρή μορφή του Γενναίου Κολοκοτρώνη. Η συγκεκριμένη μετριοπάθειά καθιστά το έργο υποδειγματικό στον τομέα του.

Παραπομπές

[1] Ιωάννης Β. Δασκαρόλης, Δημοκρατικά Τάγματα. Οι «πραιτωριανοί» της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας 1923-1926, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2019.

[2] «Κολοκοτρώνης Ιωάννης ή Γενναίος (1805 -1868)», στο: Αργολική Βιβιοθήκη, https://argolikivivliothiki.gr/2009/02/04/kolokotronis-2/. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2021. 

[3] Δεδηλωμένη πρόθεση του συγγραφέα είναι το να ακολουθήσει νέο βιβλίο για την κατοπινή δράση του σπουδαίου Έλληνα επαναστάτη. Βλ. Ιωάννης Β. Δασκαρόλης, Γενναίος Κολοκοτρώνης. Ο έφηβος οπλαρχηγός του 1821, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2021, σ. 19.

[4] Μετάφραση: Όπως τα πράγματα πράγματι ήσαν.

To «απαραίτητο» Πιστοποιητικό Νομιμοφροσύνης του Ματζουράνη Κουναδίνη το 1954, ως προϋπόθεση της μετανάστευσης του

 Γράφει ο Ιστορικός Μιχάλης Κατσικαρέλης

Το Πιστοποιητικό Νομιμοφροσύνης και Ανεπιλήπτου Διαγωγής του Κουναδίνη με ημερομηνία έκδοσης την 16 Ιουνίου 1954. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Το Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη

Το Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη συνίσταται από ένα πλούσιο  φωτογραφικό υλικό και πλειάδα χειρογράφων, που αφορούν την ζωή του μετανάστη και εν συνεχεία ναυτικού Ματζουράνη Κουναδίνη, ο οποίος γεννήθηκε στην Σκύρο το 1933 και πέθανε στην Αργυρούπολη το 1994. Μέσα από την πολυτάραχη ζωή του που ξετυλίγεται μέσα από το Αρχείο, αντλούνται πληροφορίες για την μετανάστευση των Ελλήνων στα μέσα του 1950 στο εξωτερικό. Στα τεκμήρια του, αναδεικνύεται η νοοτροπία, η νοσταλγία και η πρόνοια των Ελλήνων ναυτικών τις επόμενες δεκαετίες απέναντι στην πατρίδα τους. Το Αρχείο συμπληρώνουν επιστολές και έγγραφα από ξένους οργανισμούς, αλλά και του μεταπολεμικού ελληνικού κράτους. Ιδιαίτερη αξία, που αφορά την νεώτερη πολιτική ιστορία της Ελλάδας, δίνεται σε δύο έγγραφα που αφορούν τον Κουναδίνη: το Πιστοποιητικό Νομιμοφροσύνης και Ανεπιλήπτου Διαγωγής(για συντομία Πιστοποιητικό Νομιμοφροσύνης), με ημερομηνία την 16η Ιουνίου 1954 αλλά και το Απόσπασμα Ποινικού Μητρώου με ημερομηνία την 18η Ιουνίου του 1954.

Φωτογραφία του Κουναδίνη στις λίμνη του Ρίο Μπράνκο στην Βραζιλία. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Μια χώρα βαθιά διχασμένη

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 η υφήλιος είχε χωρισθεί σε δύο μέρη, με βάση την μορφή της πολιτικής οργάνωσης αλλά και την ιδεολογία των κρατών της. Από την μια, οι χώρες του Βορειοατλαντικού Συμφώνου υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής (ΗΠΑ) με τις φιλελεύθερες δημοκρατίες και από την άλλη, το Σύμφωνο της Βαρσοβίας υπό την Σοβιετική Ένωση με τα κομμουνιστικά καθεστώτα. Λίγες χώρες κατάφεραν να παραμείνουν πέρα από το δίπολο αυτό. 

Η Ελλάδα συμμετέχοντας στον ανταγωνισμό του Ψυχρού Πολέμου, στο άρμα των ΗΠΑ που ήταν η ηγέτιδα του αντικομουνισμού, προσπαθούσε να εξισορροπήσει τα πάθη του Εμφυλίου Πολέμου που ήταν ακόμα νωπά. Οι παρενέργειες όμως της τρίχρονης εμφύλιας σύγκρουσης ανάμεσα στους «εθνικόφρονες» και τους «αριστερούς» τον εσωτερικό ιδεολογικό εχθρό, που τελείωσε το 1949, θα κρατούσαν για αρκετά χρόνια. Τα «έκτακτα μέτρα» που πάρθηκαν από τις «εθνικόφρονες» ελληνικές κυβερνήσεις εναντίων των αντιφρονούντων στην διάρκεια του Εμφυλίου, ενσωματώθηκαν στο θεσμικό πλαίσιο που καθόριζε το Σύνταγμα του 1952, αλλά και στην διοικητική πρακτική των δημόσιων οργανισμών του κράτους.[1] Η ίδια η κοινωνία ήταν βαθειά διχασμένη, ενώ ο όρος εθνικοφροσύνη ορίσθηκε ως ο κατάλληλος στο Σύνταγμα του 1952, ώστε να χαρακτηρίσει την πίστη στην ασαφή έννοια των εθνικών ιδεωδών όπως το τρίπτυχο «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια».  Η εθνικοφροσύνη υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες στρέφονταν αποκλειστικά κατά του κομμουνιστικού κινδύνου ενώ τα Πιστοποιητικά Κοινωνικών Φρονημάτων έδιναν στους κατόχους τους την πιστοποίηση ότι δεν προέβαιναν σε φιλοαριστερές δραστηριότητες ή δεν είχαν προβεί στο παρελθόν.

Το πιστοποιητικό Νομιμοφροσύνης του Κουναδίνη

Ο Ματζουράνης Κουναδίνης γεννήθηκε στην Σκύρο, αλλά πέρασε την περίοδο από τα δέκα του χρόνια ως τα 18, ως τρόφιμος του Εθνικού Ιδρύματος Απόρων Μακεδονίας [2] που αργότερα ονομάστηκε Αριστοτέλης (1946). Στο ίδρυμα έλαβε απολυτήριο Δημοτικού αλλά και πρακτική εκπαίδευση ηλεκτρολόγου, στις εγκαταστάσεις του ηλεκτροτεχνουργείου που βρίσκονταν στον ίδιο χώρο. Τις τεχνικές γνώσεις του, συμπλήρωσε με εξάσκηση στο συγκεκριμένο αντικείμενο κατά την διάρκεια της θητείας του στο Πολεμικό Ναυτικό με την ειδικότητα του «ηλεκτριστή». 

Ο Κουναδίνης εν ώρα μαθήματος τεχνικής κατάρτισης στο ίδρυμα Αριστοτέλης. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Η περιπετειώδης φύση του χαρακτήρα του όμως ήθελε να γνωρίσει άλλους τόπους, μακριά από μια χώρα που οι υποδομές της βρίσκονταν σε αργή ανάρρωση. Και έτσι πήρε την απόφαση να μεταναστεύσει στην Βραζιλία μέσω της Διακυβερνητικής Επιτροπής Μετανάστευσης (Δ.Ε.Μ.Ε.), η οποία αποτέλεσε τον πρόγονο του σημερινού Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης(Δ.Ο.Μ.). Η Ελλάδα εξάλλου ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Δ.Ε.ΜΕ. αφού υπέγραψε την σχετική σύμβαση μεταξύ 44 κρατών στην Γενεύη της Ελβετίας στις 28 Ιουλίου του 1951 [3] συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτόν στην διαχείριση της Μετανάστευσης σε παγκόσμιο επίπεδο υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών. Στην περίπτωση του Κουναδίνη ο επιθυμητός προορισμός ήταν η Βραζιλία στην Νότιο Αμερική, η οποία εφάρμοζε πολιτική προσέλκυσης ευρωπαίων μεταναστών όπως ακριβώς και η γειτονική Αργεντινή. [4] 

Η μετανάστευση στις χώρες αυτές γινόταν με επιλεκτικά κριτήρια των κυβερνήσεων τους, όπως εθνικά, ιδεολογικά, ηθικά, επαγγελματικά, πνευματικά και οικονομικά. Στα πλαίσια λοιπόν των ιδεολογικών κριτηρίων, μαζί με τα υπόλοιπα έντυπα /δικαιολογητικά μετανάστευσης που θα έφερε ο Κουναδίνης, ήταν αναγκαία η ύπαρξη Πιστοποιητικού Νομιμοφροσύνης προκειμένου να του παρασχεθεί διαβατήριο για αποδημία. [5] Σύμφωνα με τον Αναγκαίο Νόμο 416 του 1948 με ημερομηνία 8 Ιανουαρίου του 1948, ο δημόσιος υπάλληλος έπρεπε να είναι νομιμόφρων και να μην «εμφορεῖται ἀπὸ ἀντεθνικὰς ἀντιλήψεις ἤ προπαγανδίζει καθ’οἱονδήποτε τρόπον ὑπὲρ τοῦ Κομμουνιστικοῡ Κόμματος ἤ τῶν μετ’αὐτοῦ κατά τοῦ Κράτους συμπραττόντων». Σταδιακά όμως το Πιστοποιητικό Νομιμοφροσύνης έφτασε να είναι απαραίτητο και για τον πολίτη που το κατείχε, ώστε να δύναται να εξασκεί ένα ευρύ φάσμα οικονομικών δραστηριοτήτων ακόμα και στον ιδιωτικό τομέα ή ακόμα για απλές καθημερινές συναλλαγές ή πράξεις, όπως την έκδοση μιας άδειας οδήγησης ή την έκδοση διαβατηρίου [6] όπως προαναφέρθηκε. Υπεύθυνες την συγκεκριμένη περίοδο για την ενεργοποίηση και την έκδοση του διαβατηρίου ήταν οι Αστυνομικές Αρχές, σύμφωνα με τον νόμο 2363/1953, άρθρο 3.

Το αντίστοιχο Πιστοποιητικό Νομιμοφροσύνης και Ανεπιλήπτου Διαγωγής που υπάρχει στο Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη, έχει εκδοθεί από το αστυνομικό τμήμα του Πειραιά που υπάγονταν στο Υπουργείο Εσωτερικών, φέροντας αριθμό πρωτοκόλλου: Φ/162633 με ημερομηνία την 16 Ιουνίου του 1954 (βλέπε την πρώτη εικόνα του παρόντος άρθρου). Στην αριστερή πάνω πλευρά, υπάρχει φωτογραφία του Κουναδίνη με σφραγίδα του ελληνικού κράτους. Συνολικά υπάρχουν δέκα συμπληρωμένα πεδία με τα στοιχεία του Κουναδίνη όπως επώνυμο (Κουναδίνης), όνομα (Ματζουράνης), όνομα πατρός (Εμμανουήλ), όνομα μητρός (Ευφροσύνη), επάγγελμα (Ηλεκτρολόγος), ημερομηνία γέννησης (1933), τόπος γέννησης (Σκύρος), διεύθυνση κατοικίας (Ρόδου 47, Κορυδαλλός-Πειραιά) και αριθμός δελτίου ταυτότητας στο οποίο έχει συμπληρωθεί ο Αριθμός Γενικού μητρώου που ο Κουναδίνης έφερε στο Πολεμικό Ναυτικό (13613)  κατά την απόλυσή του. Η τελευταία πληροφορία κάνει κοινωνό τον αναγνώστη του εγγράφου, ότι ο Κουναδίνης έχει εκπληρωμένες τις στρατιωτικές υποχρεώσεις στην χώρα καταγωγής του.

Στο δέκατο πεδίο που είναι και το σημαντικότερο και εκεί βρίσκεται η ουσία του εγγράφου, μετά από επιλεγμένη γραμμοσκίαση μπορεί κανείς να αναγνώσει: «καλῆς διαγωγῆς,» και «δεν διώκεται παρ’ἡμῖν δι’ἀξιόπινον πρὰξιν» ενώ στην επόμενη σειρά αναγράφεται: «εἶναι νομιμόφρων καὶ δὺναται νὰ μεταναστεύσῃ».

Ότι το έγγραφο συντάχτηκε αποκλειστικά για περιπτώσεις μετανάστευσης, συνάγεται από την προειδοποίηση που δηλώνεται από την αρμόδια αρχή, στην αμέσως επόμενη σειρά του εγγράφου: «Τὸ παρὸν ἐκδἰδεται τῆ αἰτὴσει τοῦ ἀνωτὲρω καὶ ἰσχὺει ἀποκλειστικὼς καὶ μὸνον διὰ μετανάστευσιν». Το έγγραφο φέρει σφραγίδα που στον εξωτερικό κύκλο αναγράφεται: Υπουργείο Γενικής Ασφάλειας Πειραιά. Στον εσωτερικό κύκλο αναγράφεται: Βασίλειο της Ελλάδος. Ο συντάκτης του εγγράφου, υπογράφει ιδιοχείρως με βαθμό και όνομα: «ο Διευθυντής Ι. Πολυχρονόπουλος, Αστυνομικός Διευθυντής Α’». Το έγγραφο σφραγίστηκε από την βραζιλιάνικη πρεσβεία της Αθήνας στις 4 Απριλίου 1954. Ένα χρόνο μετά απέπλευσε στις 7 Μαΐου του 1955 για Βραζιλία.

To Απόσπασμα Ποινικού Μητρώου του Μ. Κουναδίνη. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Φυσικά οι χώρες υποδοχής ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι το εν δυνάμει αλλοδαπό εργατικό δυναμικό που θα υποδέχονταν, θα ήταν άτομα που δεν θα είχαν βεβαρυμμένο ποινικό μητρώο αλλά και δεν θα διώκονταν για ποινικές πράξεις. Για αυτό και ο Κουναδίνης αιτήθηκε από την Εισαγγελία Χαλκίδος, «Απόσπασμα Ποινικού Μητρώου» το οποίο του παρασχέθηκε με αριθμό Πρωτοκόλλου 1892 και ημερομηνία 18 Ιουνίου 1954. Στο επίσημο αυτό έγγραφο, αναγράφονται από την δεξιά πλευρά στοιχείο που αφορούν τον Κουναδίνη όπως ονοματεπώνυμο και επάγγελμα, το όνομα μητρός, ο τόπος γέννησης και το έτος. Στην δεξιά πλευρά του εγγράφου δηλώνεται η ποινική κατάσταση του ενδιαφερομένου με μεγάλα γράμματα: «Μηδέν», ενώ υπογράφει ο Γραμματέας του Ποινικού Μητρώου Ευστάθιος Κυτινός με σφραγίδα της Εισαγγελίας Χαλκίδος. Και σε αυτό το έγγραφο υπάρχει σφραγίδα της Βραζιλιάνικης πρεσβείας στην Αθήνα, με ημερομηνία την 4η Απριλίου του 1954.

Λίγους μήνες μετά, ο Κουναδίνης προκειμένου να μεταναστεύσει, έλαβε μέσω της Δ.Ε.Μ.Ε. επιπρόσθετη 4μηνη εκπαίδευση με ταχύρυθμα μαθήματα «Τεχνίτου 1ης Τάξεως Ηλεκτρικῶν ἐγκ/σεων φωτισμοῦ, κινήσεως» που ξεκίνησαν την 1η Νοεμβρίου του 1954. Πιθανότατα τα δύο εξεταζόμενα έγγραφα, ήταν απαραίτητα και για την συμμετοχή στην τεχνική εκπαίδευση της Δ.Ε.Μ.Ε.

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι το ελληνικό κράτος ήταν υποχρεωμένο να εγγυηθεί για τον μετανάστη που έστελνε στο εξωτερικό στα πλαίσια διακρατικών σχέσεων, είτε πρόκειται για τις πολιτικές πεποιθήσεις του, είτε για το καθαρό ποινικό του μητρώο. Εξάλλου σε κάθε διακρατική συμφωνία, κάθε χώρα έθετε τα δικά της κριτήρια αλλά και περιορισμούς, για τους μετανάστες που θα δέχονταν, των οποίων η μετανάστευση θα μπορούσε στο μέλλον να γίνει μόνιμη και να αποκτούσαν δικαιώματα πολίτη.

Μετανάστες όπως ο Κουναδίνης(πρώτος από δεξιά) συμμετείχαν ενεργά στην τοπική ζωή της Βραζιλίας λαμβάνοντας μέρος ακόμα στους τοπικούς αγώνες του Ρίο Μπράνκο. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Από το 1955 έως το 1968, μετανάστευσαν συνολικά 5.089 Έλληνες μέσω της ΔΕΜΕ για ένα καλύτερο μέλλον στην Βραζιλία και ο Ματζουράνης Κουναδίνης ήταν ένας από αυτούς. Αν και η αποδημία του στην Βραζιλία κράτησε μόνο τρία χρόνια, αφού τον Απρίλιο του 1958 ναυτολογήθηκε με το νορβηγικό πλοίο Μ/S VENI, το Αρχείο του διασώθηκε ως τις μέρες μας και συνεχίζει μας θυμίζει σημαντικές στιγμές της μεταπολεμικής Ελλάδας. 

Ο Κουναδίνης με θέα στο γερμανικής ιδιοκτησίας εργοστάσιο, που δούλευε ως τεχνίτης στο Ρίο Μπράνκο της Βραζιλίας. Πηγή Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

ΠΗΓΕΣ

1) Αρχειακό υλικό 

    • Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη

2) Βιβλιογραφία

    • Βούλγαρης Ι. (2013 ), Η μεταπολιτευτική Ελλάδα 1974-2009, Aθήνα: Πόλις.

    • Δαμηλάκου, Μ. (2004), Έλληνες μετανάστες στην Αργεντινή(1900-1970), Διαδικασίες συγκρότησης και μετασχηματισμοί μιας μεταναστευτικής κοινότητας, Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο, Πολιτιστική συμβολή της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος.

    • Δαμηλάκου Μ., (2006), "Κεντρική και Νότια Αμερική", στο: Χασιώτης, Ι.Κ., Κατσιαρδή-Χέρινγκ, Ό., Καρδάσης Β., Χαρλαύτη Τζ., & Γεωργιτσογιάννη Ε. (επιμ.) (2006), Οι Έλληνες στην Διασπορά 15ος -21ος  αιώνας (σ. 291-302).

    • Κωστόπουλος,Τ., (2020), "Ακριβό μου διαβατήριο" (https: www. efsyn. Gr / themata/fantasma-tis-istorias /246562_akribo-moy-diabatirio) στο Εφημερίδα των Συντακτών, τελευταία πρόσβαση στις 06/04/2021. 

Παραπομπές

[1] Βούλγαρης (2013) 33.

[2] Χατζηκυριακίδης (2002) 30.

[3] Πρωτόκολλο σύμβασης του 1951 για το καθεστώς των προσφύγων. Πηγή: https://www.unhcr.org/gr/wp-content/uploads/sites/10/2018/01/04-symvasiprotokollo.pdf 

[4] Δαμηλάκου (2004) 37.

[5] https://www.efsyn.gr/themata/fantasma-tis-istorias/246562_akribo-moy-diabatirio. Ανακτήθηκε την 6/4/21.

[6] Βούλγαρης (2013) 45.

Έλληνες παρασημοφορούνται: Η απόπειρα διάσωσης του Νορβηγού Άρνε Χάνσεν από τον Σκυριανό ναυτικό Μαντζουράνη Κουναδίνη στα ταραγμένα νερά του Λίβερπουλ, το 1959.

Γράφει ο ιστορικός Κατσικαρέλης Μιχάλης

«Τα καλά πλοία αξίζουν τόσο όσο και τα επ’αυτών πληρώματα»

Κώστας Μ.Λαιμός, 1971

Ιστορίες θάρρους και ανδρείας στην θάλασσα, γράφονται όχι μόνο στον πόλεμο αλλά και την περίοδο της ειρήνης. Και ξετυλίγονται καλύτερα στις σελίδες ενός βιβλίου είτε σε μια οθόνη μπροστά μας, όταν συνοδεύονται από ένα πλήθος από τεκμήρια που δίνουν την πλήρη διάσταση τους.

 

Το M/S VENI. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη

Το Αρχείο της Οικογένειας Κουναδίνη

Ο Μαντζουράνης Κουναδίνης γεννήθηκε στις 8 Νοεμβρίου στην Σκύρο και απεβίωσε στις 30 Οκτωβρίου του 1994 στην Αργυρούπολη, έχοντας προλάβει να συμπληρώσει 22 χρόνια υπηρεσίας στο εμπορικό ναυτικό, αποκτώντας παράλληλα 3 τέκνα με την σύζυγο του Ευφροσύνη. Η περιπετειώδης ζωή του γίνεται γνωστή το τελευταίο διάστημα από το προσωπικό του Αρχείο, που περιλαμβάνει ποικίλο υλικό. Το Αρχείο αφορά τα πρώτα χρόνια της ζωής του στο ίδρυμα Αριστοτέλης από το 1943 στην Θεσσαλονίκη, την μετανάστευση του στην Βραζιλία, καθώς και τα ταξίδια του από το 1958 έως το 1980 ως ναυτικός και πολλά μεταγενέστερα έγγραφα. Μεταξύ υπάρχουν επιστολές από τρίτους, έγγραφα και φωτογραφίες που αφορούν τον ίδιο, τις καθημερινές του στιγμές στην θάλασσα καθώς και τις εταιρείες με τα πλοία των οποίων ταξίδεψε. Δεσπόζουσα θέση στο Αρχείο του καταλαμβάνουν τα ποιήματα του και ένα προσωπικό χειρόγραφο κείμενο υπό την μορφή αυτοβιογραφίας. Από το Αρχείο αυτό, με βάση έγγραφα από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς του εσωτερικού και εξωτερικού, αλλά κυρίως μέσω του προσωπικού χειρόγραφου του Κουναδίνη, αντλήθηκαν οι πληροφορίες για την απόπειρα διάσωσης στις 6 Μαΐου 1959 του Νορβηγού ναυτικού Arne Hansen ή απλά Χάνσεν, όπως τον αποκαλούσε ο Κουναδίνης.



Η ναυτολόγηση από την Βραζιλία

Το 1943 ο Κουναδίνης σε ηλικία 10 ετών, δόθηκε στο Εθνικό Ίδρυμα Προστασίας Απόρων Παίδων Μακεδονίας το οποίο μεταγενέστερα ονομάστηκε Αριστοτέλης. Στο ίδρυμα παρέχονταν τροφή, στέγη αλλά και τεχνική εκπαίδευση για το μέλλον. Τα σκληρά εκείνα χρόνια της κατοχής σφυρηλάτησαν την προσωπικότητα του αλλά και την αντίληψη της συντροφικότητας που διέκρινε κατοπινά την ζωή του.

Στο ίδρυμα Αριστοτέλης παρέχονταν μια ικανοποιητική τεχνική κατάρτιση. Ο Κουναδίνης είναι τρίτος από δεξιά. 

Ημερομηνία: 8 Νοεμβρίου 1950.

Το 1952 ολοκλήρωσε την στρατιωτική του θητεία στο Πολεμικό Ναυτικό και έλαβε το πιστοποιητικό «Τεχνίτου 1ης Τάξεως Ηλεκτρικῶν ἐγκ/σεων φωτισμοῦ, κινήσεως» από την Διεθνή Επιτροπή Μετανάστευσης(ΔΕΜΕ) στην Θεσσαλονίκη. Το γεγονός αυτό του έδωσε την δυνατότητα να μεταναστεύσει στην Βραζιλία ως ειδικευμένος εργάτης την 7η Μαΐου του 1955 από τον Πειραιά. Τα χρυσά χρόνια όμως της βιομηχανικής ακμής της Βραζιλίας, αλλά και η ζωή του εργάτη δεν ενθουσίασαν τον Κουναδίνη του οποίου η ζωή άλλαξε ξανά όταν απέκτησε το ναυτικό του φυλλάδιο στις 2 Απριλίου 1958 από τo Βραζιλιάνικο Υπουργείο Ναυτικών(Ministerio Da Marinha) στο Πόρτο Αλέγκρε. Έπειτα ναυτολογήθηκε λίγες μέρες μετά, με το νορβηγικό τάνκερ M/S VENI μπαρκάροντας από την επαρχία Ρίο Γκράντε στις 14 Απριλίου 1958, όπως μας πληροφορεί έγγραφο της εταιρίας Smedvigs Tankrederi A/S, πλοιοκτήτρια τουVENI αλλά και το σχετικό συμβόλαιο. To VENI ήταν ένα τάνκερ εκτοπίσματος 10.297 τόνων, μήκους 159,6 μέτρων και η ναυτιλιακή σύμβαση που υπέγραψε ο Κουναδίνης περιέγραφε την ειδικότητα του ως Lettmatros, αντιστοιχώντας στην ιδιότητα του Νέου Ναύτη Καταστρώματος. Ο αυξανόμενος νορβηγικός στόλος από τάνκερ της εποχής χρειάζονταν άμεσα και ξένους ναυτικούς παράλληλα με το εντόπιο νορβηγικό ναυτιλιακό δυναμικό.

Το ναυτικό φυλλάδιο του Μ.Κουναδίνη που εκδόθηκε στο βραζιλιάνικο λιμάνι του Πόρτο Αλέγκρε την 15/4/1958. 

Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Άνθρωπος στην Θάλασσα
Με τον καιρό οι σχέσεις του Κουναδίνη με τον Νορβηγό καπετάνιο του VENI, Mkvadshein έγιναν εγκάρδιες, ενώ το πλήρωμα τον αποκαλούσε Γκρεκέρ, δηλαδή Έλληνα, αφού ήταν ο μοναδικός Έλληνας ανάμεσα στα 16 μέλη του πληρώματος. 

Ο Μ. Κουναδίνης στο νορβηγικό πλοίο M/S VENI την περίοδο 1958-59. 

Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Στις 6 Μαΐου του 1959 και ενώ το πλοίο είχε εισέλθει εντός του καναλιού που οδηγεί στο λιμάνι του Λίβερπουλ, το Queen’s Canal, επέβη επί του VENI μια ομάδα Άγγλων πιλότων. Ελάχιστη ώρα μετά ακούστηκαν φωνές. O Κουναδίνης εξήλθε στα εξωτερικά καταστρώματα και είδε έναν από τους ναυτικούς που ταξίδευε μαζί του, τον πενηντάχρονο Στούαρτ (αγγλιστί Steward), δηλαδή τον Αρχιθαλαμηπόλο του καραβιού, που το όνομά του ήταν Άρνε Χάνσεν, να βρίσκεται στην θάλασσα παλεύοντας με τα ισχυρά ρεύματα της περιοχής.

Χωρίς να χάσει χρόνο ο Κουναδίνης έβγαλε τα ρουχισμό του και βούτηξε στην παγωμένη θάλασσα προκειμένου να σώσει τον συνάδελφό του. Η επαφή με το νερό ήταν ιδιαίτερα επίπονη καθώς «ένιωσε χιλιάδες βελόνες να διαπερνούν το κορμί του» ενώ το νερό ήταν εξαιρετικά παγωμένο, κάνοντας «την καρδιά του να σφίγγει σε σημείο που να του κάνει δύσκολη κάθε κίνηση των μελών του κορμιού του». Η άνωση του νερού τον έφερε πάλι στην επιφάνεια και εντόπισε τον Χάνσεν λίγες γυάρδες μακριά του, και ο στόχος πλέον ήταν ένας: να κρατήσει τον Χάνσεν στην ζωή, που βλέποντας τον «άπλωσε τα χέρια του με λαχτάρα και ψιθυρίζοντας γκρέκερ-μιν-βεν (Έλληνα φίλε μου) προχώρησε προς το μέρος του».

Κολυμπώντας προς το μέρος του έπρεπε να αποφύγει να κρατήσει τον Χάνσεν από τα χέρια καθώς υπήρχε σοβαρός κίνδυνος ο Χάνσεν στην απελπισία του, να τους τραβήξει και τους δύο στον πάτο της θάλασσας. Με επιδέξιους χειρισμούς κολύμπησε φτάνοντας πίσω από την πλάτη του Χάνσεν και κρατώντας τον από το παλτό, που το φορούσε ακόμα, του κρατούσε όσο ήταν δυνατό το κεφάλι και το στόμα του έξω από το νερό για να μην πνιγεί. Εξαιτίας αυτού οι ώμοι του Κουναδίνη ήταν εκτός νερού και όπως αναφέρει στο χειρόγραφό του, για τον λόγο αυτό κρύωνε ακόμα περισσότερο. «Το κρύο ήταν τρομερό, του ήταν αδύνατο να συγκρατήσει τα σαγόνια που χτυπούσαν μεταξύ τους». Ενδεικτικά αναφέρεται στην The Liverpool Echo and the Evening Express, αγγλική τοπική εφημερίδα της 7ης Μαΐου 1959 που αφιέρωσε άρθρο για το περιστατικό, ότι οι θερμοκρασίες κοντά στο αεροδρόμιο του Λίβερπουλ κυμαίνονταν καθ’όλη την διάρκεια της μέρας από 2 έως 15 βαθμούς Κελσίου, [1] ενώ η μέση θερμοκρασία θαλάσσης τον Μάιο κοντά στην θαλάσσια περιοχή του Λίβερπουλ είναι από 9 έως 12 βαθμούς! [2]

Το πάνω μέρος του πρώτου φύλλου της εφημερίδας «The Liverpool Echo and the Evening Express» με ημερομηνία 7 Μαΐου 1959. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

Ελάχιστη ώρα μετά «ένιωσε ένα πόνο στην μέση. Ένιωθε την ανάγκη κάπου να πατήσει τα πόδια του σε κάτι στέρεο, σε κάτι που να μπορέσει να σταθεί για λίγο και να ανανεώσει τις δυνάμεις του. Καταλάβαινε πως από την μέση και κάτω άρχιζε σιγά, σιγά να μην ορίζει τον εαυτό του» σύμφωνα με τα γραφόμενά του. Είναι παραπάνω από εμφανές ότι ο Κουναδίνης εμφάνιζε πλέον σημάδια προχωρημένης υποθερμίας, από την έκθεση στο κρύο νερό.

Ελάχιστα αργότερα τα μάτια του Κουναδίνη διέκριναν έναν άντρα που είχε φτάσει και αυτός στα όρια της σωματικής του αντοχής, [3] κολυμπώντας συνεχώς και διανύοντας πιθανότατα μεγάλη απόσταση αφού δεν φαινόταν κάποιο πλοίο στον ορίζοντα. Ο Έλληνας ναυτικός αναγνώρισε τον έναν από τους Άγγλους Πιλότους που είχαν έρθει στο VENI για να πιλοτάρουν το πλοίο για την άφιξη στο λιμάνι. Ο Άγγλος Πιλότος θα πρέπει να είχε πηδήξει στην θάλασσα λίγο αργότερα από εκείνον και επιτέλους τους είχε φτάσει κολυμπώντας, ενώ πλέον πάσχιζε και εκείνος να διατηρήσει τον Χάνσεν στην επιφάνεια. 

Η έρευνα και διάσωση του ναυαγού Χάνσεν κινητοποίησε μέρος των λιμενικών Αρχών στο λιμάνι, πιθανότατα μέσω ασυρμάτου από το VENI, ώστε κάθε πλοίο στην περιοχή να συνδράμει σε αυτή. Ελάχιστο χρόνο μετά την άφιξη του Άγγλου πιλότου τους πλησίασε ένα αγγλικό ρυμουλκό, το πλήρωμα του οποίου ανέλκυσε και τους τρεις στο κατάστρωμά του. Ο Κουναδίνης ένιωθε ακόμα ακμαίος ψυχικά όμως τα σώμα του ήταν πλέον πολύ αδύναμο και τα άκρα του παγωμένα. Αν και ο Κουναδίνης δεν το αναφέρει στο χειρόγραφό του, όπως πληροφορεί η Liverpool Echo, το ρυμουλκό αυτό ήταν το Christian.

Το ρυμουλκό που διέσωσε τον Χάνσεν εκτιμάται ότι θα ήταν ιδίου τύπου με το εικονιζόμενο ή αντίστοιχου εκτοπίσματος. Πηγή: liverpoolecho.co.uk

Προκειμένου να τους επαναφέρουν, οι ναυτικοί του αγγλικού ρυμουλκού, τους αφαίρεσαν τα βρεγμένα ρούχα, τους έβαλαν κοντά στην θέρμανση του πλοίου, με εντριβές και μαλάξεις με ουίσκι αφού το οινόπνευμα σπάνιζε, ενώ τους προσφέρθηκε τσάι και κονιάκ. Ο Κουναδίνης μάλιστα αναφέρει, ότι το πλήρωμα του ρυμουλκού τον είχε ξαπλώσει πάνω στο τραπέζι της κουζίνας κατά την διάρκεια των εντριβών. Τα πράγματα για τον Jansen ήταν δυσοίωνα καθώς του κάνανε συνεχώς τεχνητή αναπνοή ενώ δεν είχε καμία επαφή με το περιβάλλον γύρω του.

O καπετάνιος του Christian είχε καλέσει και αυτός τις τοπικές Αρχές ώστε να υπάρχει ασθενοφόρο με διαθέσιμη μπουκάλα οξυγόνου όταν θα κατέπλεαν στο λιμάνι. Φθάνοντας στο λιμάνι του Λίβερπουλ τα νέα της διάσωσης είχαν μαθευτεί ενώ σύμφωνα με την Liverpool Echo, τους περίμεναν στο λιμάνι δύο αστυνομικοί, οι λιμενικές αρχές, ένας γιατρός με ασθενοφόρο και το προσωπικό του, ενώ πλήθος κόσμου είχε μαζευτεί στην προβλήτα. Η ιατρική ομάδα που ανέβηκε στο ρυμουλκό συνέχισε αμέσως την τεχνητή αναπνοή παρέχοντας και οξυγόνο στον Χάνσεν. Όταν ο Κουναδίνης βγήκε στην ξηρά, φορούσε πλέον ζεστά ρούχα, όμως τα νέα ήταν αποκαρδιωτικά καθώς ο γιατρός του ασθενοφόρου μετά από άκαρπες προσπάθειες δύο συνολικά ωρών, δεν κατάφερε να επαναφέρει τον Χάνσεν στην ζωή. Σύμφωνα με την διάγνωσή του είχε υποστεί ανακοπή καρδιάς, αν και ο γιατρός δεν μπόρεσε να δώσει μια ξεκάθαρη απάντηση για το πότε σταμάτησε να χτυπά. Ο εικοσιεξάχρονος τότε Κουναδίνης, απέδωσε τον θάνατο του Χάνσεν στην μεγάλη του ηλικία, σε συνδυασμό με τις κακουχίες τις ζωής του σκεπτόμενος: «Άτυχε Jansen, ήταν στην ηλικία αρκετά μεγάλος και ίσως για αυτό δεν άντεξε».

Το ανδραγάθημα τους μαθεύτηκε και όλοι έδιναν το χέρι τους στον Κουναδίνη και στον Άγγλο πιλότο που έπαιρναν συγχαρητήρια από γνωστούς και αγνώστους. Προκειμένου να αναρρώσει πλήρως η υγεία του Κουναδίνη, η πλοιοκτήτρια εταιρία, τον άφησε εκτός καραβιού για λίγο χρονικό διάστημα, σε ένα ξενοδοχείο στο Λίβερπουλ. Ύστερα του δόθηκε εντολή να ταξιδέψει αεροπορικώς στην πόλη Ρόττερνταμ(Rotterdam) της Ολλανδίας ώστε να μπαρκάρει με άλλο τάνκερ της πλοιοκτήτριας, το Μ/Τ VESTAN. [4] Σε αναγνώριση του ήθους του και της γενναίας πράξης του, του δόθηκε σύμφωνα με τα γραφόμενά του καλύτερος μισθός και προαγωγή. Εκείνο όμως που τον ικανοποίησε περισσότερο ήταν η εκτίμηση των συναδέλφων του. Δεν τον έβλεπαν σαν ξένο όπως αναφέρει στον χειρόγραφό του, αλλά τον έβλεπαν και του μιλούσαν σαν κάτι περισσότερο από δικό τους.

Ο Μ.Κουναδίνης εν ώρα εργασίας στο επίστεγο του νορβηγικού M/T VESTAN.

To μετάλλιο 

Δύο μήνες μετά το VESTAN κατέπλευσε στην Σιγκαπούρη. Στην αλληλογραφία που παραλήφθηκε, υπήρχε ένα γράμμα με ημερομηνία αποστολής την 12η Ιουνίου 1959 από τον Βρετανικό Οργανισμό Ναυτικών Liverpool Shipwreck & Humane Society, όπου αναγράφονταν: 

« Please forward.  Mr Mantzuranis Kounadinia, Ordinary Seamam, m.t. Vestan

c/o Peder Smedvig, Stavanger, Norway». [5]

Ο οργανισμός αυτός που είχε ανθρωπιστικό χαρακτήρα, ιδρύθηκε το 1839 για να συνδράμει με σωστικά μέσα σε περίπτωση ναυαγίων και κινδύνων των πλοίων που ήταν νηολογημένα στο λιμένα και γύρω από το Λίβερπουλ, αλλά και για να βοηθά θύματα φωτιάς και σεισμών στην ευρύτερη περιοχή. Η επιστολή που παραθέτεται αυτούσια, είχε ημερομηνία την 12η Ιουνίου 1959 και ενημέρωνε τον βράβευσή του από την Liverpool Shipwreck & Humane Society:

Η πρώτη επιστολή της Liverpool Shipwreck & Humane Society.

«Γραμματέας και Ταμίας 

Πλοίαρχος L.F. Dodson

 Είμαστε στην ευχάριστη θέση να σας ενημερώσουμε ότι στην συνεδρίαση της Επιτροπής την περασμένη Τετάρτη, σας απονεμήθηκε το Χάλκινο Ναυτικό Μετάλλιο της Εταιρίας μας και το Πιστοποιητικό του.

Θα ενημερωθείτε περαιτέρω όταν αυτή η απονομή θα είναι έτοιμη για παρουσίαση.

Παρακαλούμε να ελέγξετε το όνομά σας και ενημερώστε μας με αποστολή.

                                      

     Πλοίαρχος L.F. Dodson(Ιδιόχειρη υπογραφή)

                                                         Ο Γραμματέας» 

Από το 1874 έως την 1η Ιουλίου του 2016 έχουν δοθεί συνολικά 2.065 Χάλκινα Ναυτικά Μετάλλια και ο Κουναδίνης είχε μόλις πληροφορηθεί ότι ήταν ένας από τους διακριθέντες της που είχαν τιμηθεί, για την ξεχωριστή ανδρεία στην διάσωση ή στην απόπειρα διάσωσης ζωής στην θάλασσα, ποτάμια, λίμνες ή κανάλια της ενδοχώρα. [6]

Η σεμνή βράβευση

Έξι μήνες μετά, το VESTAN κατέπλευσε στο λιμάνι του Λίβερπουλ και ελλιμενίστηκε στην ίδια προβλήτα, όπου o Κουναδίνης είχε φτάσει στην ξηρά μετά την προσπάθεια διάσωσης του Jansen. Ένας αξιωματικός του πληρώματος τον ειδοποίησε ότι τον ήθελε ο καπετάνιος.

«Ο νέος του καπετάνιος ήταν ένας πολύ ευχάριστος τύπος Νορβηγού και πολύ φίλος του προηγούμενου καπετάνιου που τον είχε πάρει από την Βραζιλία. Έτσι μπαίνοντας στο σαλόνι τον δέχτηκε εγκάρδια(τον Κουναδίνη), τον παρουσίασε σε τέσσερις Άγγλους αξιωματικούς του ναυτικού, που μόλις τον είδαν σηκώθηκαν από την θέση τους και του άπλωσαν το χέρι», [7] ως ένδειξη σεβασμού. O αρχαιότερος των Άγγλων αξιωματικών του καρφίτσωσε στο στήθος του το Society’s Bronze Marine Medal το μετάλλιο δηλαδή που είχε πληροφορηθεί λίγο καιρό πριν ότι θα του απονέμονταν. Κατόπιν ο ίδιος αξιωματικός του απένειμε και το γραπτό Πιστοποιητικό(Cerficate), στο οποίο αναγράφονταν και τεκμηριώνονταν η αξιέπαινη πράξη του Κουναδίνη στα παγωμένα νερά του Ατλαντικού οχτώ μήνες πριν.

Το πιστοποιητικού για το Society’s Bronze Marine Medal για την αξιέπαινη πράξη του Μ. Κουναδίνη

Το Bronze Marine Medal που απονεμήθηκε στον Μ. Κουναδίνη

Η συγκινησιακή φόρτιση του Κουναδίνη ήταν πολύ μεγάλη και δάκρυα άρχισαν να κυλούν στα μάτια του χωρίς να μπορεί να τα συγκρατήσει. Ήταν τόσο απρόσμενη η επίσκεψη τους, αλλά πιο μεγάλη για αυτόν ήταν η τιμή που του έκαναν, αναγνωρίζοντας την αξία της πράξης του. Δυστυχώς η έλλειψη ικανής γνώσης της αγγλικής γλώσσας αλλά κυρίως η συγκίνηση που ένιωθε την στιγμή εκείνη, δεν τον άφηναν να αρθρώσει λέξη «αλλά και να καταλάβαινε πάλι θα του ήταν αδύνατο να απαντήσει». Με πολύ προσπάθεια κατάφερε να ευχαριστήσει τους Άγγλους αξιωματικούς έναν-έναν και βγήκε στο κατάστρωμα του πλοίου εμφανώς συγκινημένος, ενώ ο Καπετάνιος ανέλαβε να μιλήσει εκ μέρους του στους ξένους συναδέλφους. Ο Κουναδίνης ένιωθε τεράστια υπερηφάνεια και «ήταν αδύνατο να περιγράψει το τί αισθανόταν εκείνη την ώρα, πόσο ανάλαφρος ένιωθε, πόσο άξιος». Στο πρόσωπό του το ελληνικό φιλότιμο αλλά και η γενναιότητά του Έλληνα ναυτικού, είχαν βρει ακόμα μια φορά τον αντιπρόσωπό τους. Και μάλιστα η πράξη του είχε όχι μόνο καταγραφεί αλλά είχε αναγνωριστεί κιόλας από ένα διεθνούς φήμης Σύλλογο Ναυτικών!

Κάθε που έρχονταν στο Λίβερπουλ

Ο Κουναδίνης ταξίδευε μέχρι το 1980 φτάνοντας ως τον βαθμό του Ανθυποπλοιάρχου. Η οικογένειά του τον θυμάται να λέει ότι «είχε κάνει δυόμιση φορές τον γύρο του κόσμου». Η εύρεση τουλάχιστον τεσσάρων ακόμα συστατικών επιστολών από Καπετάνιους στα καράβια που μπάρκαρε, περιγράφουν με τα καλύτερα λόγια τον χαρακτήρα αλλά και τον επαγγελματισμό που τον διέκριναν, και υποδηλώνουν έναν ναυτικό με ήθος και αξιοπρέπεια για αυτό και οι Καπετάνιοι του τον πρότειναν σε οποιονδήποτε θα χρειάζονταν τις υπηρεσίες του. Αν και δεν μιλούσε αγγλικά τον καιρό που οι Άγγλοι Αξιωματικοί τον τίμησαν για την ανδρεία του, στο τέλος της θαλάσσιας υπηρεσίας η ανάγκη για τις απαραίτητες επαγγελματικές συνεννοήσεις τον έκαναν να συνεννοείται ούτε λίγο ούτε πολύ, σε εφτά συνολικά γλώσσες! [8]

Το λιμάνι του Λίβερπουλ στις μέρες μας. Πηγή: www.aerial Liverpool.co.uk

Καταπλέοντας και άλλες φορές ο Κουναδίνης στο Λίβερπουλ και περνώντας από το σημείο που βούτηξε στα παγωμένα νερά του Ατλαντικού για τον Xάνσεν, αναρωτιόνταν τι τον έκανε να ενεργήσει εκείνη την μέρα με τέτοια τόλμη αψηφώντας κάθε λογική. Και κάθε φορά ήταν σαν να άκουγε την φωνή του Χάνσεν να του φωνάζει «γκρέκερ-μιν-βεν». Σε ανάμνηση του Χάνσεν για να τον τιμήσει ο πολυγραφότατος Μαντζουράνης Εμμανουήλ Κουναδίνης έγραψε το παρακάτω ποίημα, [9] το οποίο παρατίθεται αυτούσιο από το Αρχείο:

Ο φίλος μου ο Χάνσεν

~

Ο Χάνσεν ήταν Νορβηγός, πολύ καλός μου φίλος

Μαζί του εταξίδεψα, πολύ καιρό στο veni

Πολλές φορές μου έδινε, κανένα σιγκαρίλος

Σοκολατάκια σε κουτί,κ μπύρα παγωμένη.

~

Ήταν ο Στούαρτ, κ γι'αυτό, κάθε κλειδί κρατούσε

Κ όπου κι'αν βρισκόταν, τα έπαιζε στα χέρια.

Τους άλλους τους απέφευγε, μόνος του μιλούσε

Κι'ολημερής σημείωνε, σε μπλόκ κ σε τευτέρια.

~

Μια μέρα τον συνάντησα, να έχει μαύρα χάλια

Είχε το πρόσωπο χλωμό, πρόωρα γερασμένο

Τα δάκρυα του έτρεχαν, πάνω σ'άδεια μπουκάλια

Κι'όταν με είδε, ψέλλισε με βλέμμα φοβησμένο.

~

Γκρεκερ-μιν-βεν μου φαίνεται, σύντομα θα πεθάνω

Είδα εχθές στον ύπνο μου, ένα κακό σημάδι.

Μαύρο πουλί καθότανε, στο κάσαρο επάνω

Κ μου πε να ετοιμαστώ, να φύγουμε στον Άδη.

~

Λίγο έξω από το Λίβερπουλ, επήραμε πιλότο

Κι'οι πιο πολλοί καθόμασταν, μες την τραπεζαρία

Ξάφνου από τ'αριστερα, ακούσαμε ένα κρότο

Φωνές τρεξίματα πολλά, κακό κ φασαρία.

~

Πετάχτηκα κ τι να δω, στην θάλασσα πεσμένος

Πάλευε με τα κύματα, γεμάτος αγωνία

Εφώναζε βοήθεια τρελός κι απελπισμένος

Ο καλός μου φίλος Χάνσεν, από την Λαπονία.

~

Στα ρέλια πάνω βρέθηκα, με ρούχο ένα μόνο

Κ με τα δόντια μου σφιχτά, στην θάλασσα βουτάω

Νιώθοντας ρίγος στο κορμί, κ στην καρδιά μου πόνο

Κι'αν γλύτωσα τον κίνδυνο, σε άγιο το χρωστάω

~

Τον κράταγα πολύ σφιχτά, πίσω απ'τον γιακά του

Παλεύαμε κι οι δυο μαζί, στα κύματα επάνω.

Σε μια στιγμή σταμάτησε, το κρύο την καρδιά του

Με πήρανε τα δάκρυα, άρχισα να τα χάνω.

~

Κάθε φορά όταν περνώ, του Λίβερπουλ τον Μπέι

Ακούω απ'τα κύματα, μία φωνή να βγαίνει

Γκρεκερ-μιν-βεν σ'ευχαριστω, λυπητερά μου λέει

Είμαι ο Χάνσεν που ' μασταν, μια φορά στο Veni».

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Πηγή: https://www.britishnewspaperarchive.co.uk/. Ανακτήθηκε την 28/10/2020.

[2] Πηγή: https://www.seatemperature.org/europe/united-kingdom/liverpool-may.htm. Ανακτήθηκε την 27/10/2020.

[3] Στο νερό «ανάλογα με τον άνθρωπο, τον εξοπλισμό που φέρει και τις συνθήκες, η επιβίωση κυμαίνεται μεταξύ 3 και 40 ωρών. Στους 15οC μεταξύ 2 και 8 ωρών. Στους 10οC μεταξύ 1 και 4 ωρών και στους 4οC μεταξύ 30 και 90 λεπτών της ώρας». Πηγή: https://sups.gr/hypothermia/. Ανακτήθηκε την 17/12/2020.

[4] Το M/T VESTAN ήταν ένα τάνκερ 10.000 τόνων που είχε ναυπηγηθεί από την Smedvigs Tankrederi A/S το 1951 στην Σουηδία. Είχε μήκος 156,91 m, πλάτος 20.11 m και ύψος 11.27 m. Πηγή:https://www.sjohistorie.no/en/skip/31803/monstringer.

[5] Πηγή: Αρχείο Οικογένειας. Κουναδίνη. Πρόκειται για την πρώτη από τις δύο συνολικά επιστολές της Liverpool Shipwreck & Humane Society στο Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

[6] Πηγή:https://liverpoolshipwreckandhumanesoc.org.uk/the-marine-medal. Ανακτήθηκε την 3/11/2020.

[7] Πηγή: Χειρόγραφο Ε.Κουναδίνη.

[8] Πηγή : H προφορική μαρτυρία της κόρης του Βασιλικής Κουναδίνη στον γράφοντα.

[9] Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη. Ποίημα με τίτλο «Ο Φίλος μου ο Χάνσεν».

ΑΡΧΕΙΟ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

    • Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη.

    • British Newspaper Archives (7/5/1955). Rescue bid was in vain Seaman Drowned in Mersey, The Liverpool Echo and the Evening Express, 24,701.

    • Χασιώτης, Ι.Κ., Κατσιαρδή-Χέρινγκ, Ό., & Αμπατζή Α. Ε. (επιμ.) (2006), Οι Έλληνες στην Διασπορά 15ος -21ος  αιώνας, Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων.

    • Δαμηλάκου, Μ.(2004), Έλληνες μετανάστες στην Αργεντινή(1900-1970), Διαδικασίες συγκρότησης και μετασχηματισμοί μιας μεταναστευτικής κοινότητας, Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο, Πολιτιστική συμβολή της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος.

    • Βασιλειάδης, Ι., (2015). "Διαταραχές Θερμοκρασίας". Στο Βασικές αρχές εντατικής θεραπείας(σ.403-408), Αθήνα: Τμήμα Ιατρικής, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. [ηλεκτρονικό βιβλίο] Διαθέσιμο στο: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/5941.

    • Retersen, K. (1955), The Saga of Norwegian shipping, an outline of the history growth and development of a modern merchant marine, Oslo: Dreyers Forlag.

    • Ladage, J. (1955), Merchant Ships, a pictorial Study, Cambridge/Maryland: Cornell Maritime Press.

    • Polton, J.A., Palmer, M. R., & Howarth, M. J.(2011). Physical and dynamical oceanography of Liverpool Bay. Ocean Dynamics, 6, 1421. doi.org/10.1007/s10236-011-0431-6.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

    • Ευχαριστώ από καρδιάς την οικογένεια Κουναδίνη και ιδιαιτέρως Βασιλική Κουναδίνη, κόρη του Έλληνα ναυτικού Μαντζουράνη Εμμανουήλ Κουναδίνη που μου εμπιστεύτηκε το Αρχείο Οικογένειας Κουναδίνη για την συγγραφή του παραπάνω άρθρου.

    • Ευχαριστώ τον συνταξιούχο Πλοίαρχο του Εμπορικού Ναυτικού Πέτρο Αγιάσογλου που μοιράστηκε μαζί μου τις βιωματικές εμπειρίες του για το λιμάνι του Λίβερπουλ αλλά και την ζωή των ναυτικών τα παλαιότερα χρόνια βοηθώντας στην ιστορική τεκμηρίωση του άρθρου.

«Προσοχή! Ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Αθηνών ύστερα από λίγο δεν θα είναι ελληνικός»: Ο Κώστας Σταυρόπουλος και το τελευταίο μήνυμα πριν την κατάληψη της πρωτεύουσας

 

Γράφει ο Μανώλης Πέπονας.

Ο  Κώστας Σταυρόπουλος γεννήθηκε στην Αίγυπτο, όντας γόνος οικογένειας εθνικών ευεργετών. Το 1939 προσελήφθη από την Ελληνική Ραδιοφωνία, πρωτεύοντας στον σχετικό πανελλήνιο διαγωνισμό για την κάλυψη της θέσης. Σύμφωνα με τους συγχρόνους του, επρόκειτο για έναν χαρισματικό εκφωνητή που μάγευε με τη φωνή του τους ακροατές. Η εργασία του ήταν σκληρή και αφορούσε την παρουσίαση των βραδινών δελτίων ειδήσεων, τους λόγους σημαντικών προσώπων της εποχής, καθώς επίσης αρκετών εκπομπών.

Όταν κηρύχθηκε ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος (28 Οκτωβρίου 1940), ο Σταυρόπουλος μετέδωσε την είδηση. Έκτοτε, αποτέλεσε τη φωνή που πληροφορούσε τον ελληνικό λαό με τα σύντομα επίσημα ανακοινωθέντα των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων. Ήταν ο άνθρωπος που ανακοίνωσε στους συμπατριώτες του την εισβολή της Γερμανίας στην Ελλάδα, καθώς επίσης αυτός που εκφώνησε το συγκινητικό μήνυμα της κατάληψης της Αθήνας. Το τελευταίο μεταξύ άλλων ανέφερε τα εξής:

Προσοχή! Ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Αθηνών ύστερα από λίγο δεν θα είναι ελληνικός. Θα είναι γερμανικός και θα μεταδίδει ψέματα. Έλληνες, μη τον ακούτε. Ο πόλεμός μας συνεχίζεται και θα συνεχισθεί μέχρι της τελικής νίκης. Ζήτω το Έθνος των Ελλήνων.

Ο Σταυρόπουλος διατήρησε στη μνήμη του τα σχετικά λόγια, φροντίζοντας για την ηχογράφησή τους αρκετά χρόνια αργότερα. Έτσι, διασώθηκε ένα αξιομνημόνευτο ιστορικό τεκμήριο, το οποίο είναι διαθέσιμο στο κοινό.

Ο σπουδαίος Έλληνας εκφωνητής πέθανε στην Αθήνα το 1974.

[Σύνταξη κειμένου: Μανώλης Πέπονας, για τον ιστότοπο storia95]

Οι Σφακιανοί στα όπλα! Το κίνημα του Δασκαλογιάννη (1770-1771)

Γράφει ο Μανώλης Πέπονας.

Πριν την Επανάσταση του 1821, δεκάδες μικρά ή μεγάλα κινήματα εκδηλώθηκαν στον οθωμανοκρατούμενο ελλαδικό χώρο. Ένα από τα σημαντικότερα εξ αυτών είχε ως ηγέτη του τον Ιωάννη Βλάχο ή Δασκαλογιάννη και επίκεντρο τα Σφακιά.

Ο Δασκαλογιάννης διέθετε σπουδαία μόρφωση. Ως ιδιοκτήτης τεσσάρων πλοίων, είχε επεκτείνει τις εμπορικές του δραστηριότητες μέχρι τη Ρωσία. Ευρισκόμενος πιθανότατα σε επικοινωνία με τους αδελφούς Ορλώφ, μετέβη το καλοκαίρι του 1769 στην Τεργέστη για να αγοράσει πολεμοφόδια. Με τη σύμφωνη γνώμη του συνόλου της δημογεροντίας των Σφακίων, ο Δασκαλογιάννης κήρυξε την εξέγερση στις 25 Μαρτίου 1770 στην Ανώπολη. Άμεσα, το κίνημα επεκτάθηκε σε μεγάλο μέρος των σημερινών νομών Χανίων και Ρεθύμνου.

Οι μάχες ήταν πολύνεκρες. Στην Ίμπρο για παράδειγμα, οι οπλαρχηγοί Μανούσακας και ο Βολούδης φόνευσαν εκατοντάδες αντιπάλους τους, κάτι που επαναλήφθηκε στη σύγκρουση του Λουτρού. Οι δυνάμεις των Κρητών όμως δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τις αντίστοιχες οθωμανικές, ιδίως τη στιγμή που οι Ρώσοι δεν ενίσχυσαν την εξέγερση. Το μόνο που έμενε στους χριστιανούς ήταν η αυτοθυσία: στην Ανώπολη για παράδειγμα, οι άνδρες προτίμησαν να σφάξουν τα μέλη των οικογενειών τους για να μην σκλαβωθούν. Οι επιφανέστεροι Σφακιανοί, γνωρίζοντας πως δεν θα επικρατούσαν, αναζήτησαν τουλάχιστον έναν ηρωικό θάνατο. 

Σύντομα, ο αγώνας είχε χαθεί. Για να αποσοβήσει την περαιτέρω καταστροφή του τόπου του, ο Δασκαλογιάννης αποφάσισε να καταθέσει τα όπλα παρά την αντίθεση γνώμη των κατοίκων. Μαζί με 75 προύχοντες κατήλθε από τα ορεινά του καταφύγια και παραδόθηκε στους Οθωμανούς στο Φραγκοκάστελλο. Οι όροι που επιβλήθηκαν στους Σφακιανούς ήσαν ιδιαίτερα σκληροί, το δε τέλος του αρχηγού τους προδιαγεγραμμένο. 

Στις 17 Ιουνίου 1771, ο Δασκαλογιάννης γδάρθηκε στην πλατεία του Ηρακλείου. Από τους συνεργάτες του, άλλοι απαγχονίστηκαν άμεσα και άλλοι βασανίστηκαν για χρόνια. Εκ των 11.000 κατοίκων των Σφακίων, 3.500 σκοτώθηκαν στις ένοπλες συγκρούσεις, 1.500 απεβίωσαν λόγω των κακουχιών και 2.000 αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί. Όσοι πάντως επέζησαν διατήρησαν άσβεστο μίσος για τους Οθωμανούς καταπιεστές τους. Τα παιδιά ή τα εγγόνια τους θα επιχειρούσαν να εκδικηθούν, πολεμώντας ηρωικά στα πλαίσια της Επανάστασης 1821.