Μάρκος Αυρήλιος: όταν οι φιλόσοφοι βασιλεύουν και παράλληλα στρατηγούν

Γράφει ο Μανώλης Πέπονας.

Ο Μάρκος Αυρήλιος γεννήθηκε το 121 στη Ρώμη, όντας γόνος αριστοκρατικής οικογένειας. Από την παιδική του ηλικία μαθήτευσε δίπλα στους σημαντικότερους λογίους της εποχής: τον γεωμέτρη Άνδρων, τους ρήτορες Κάνινο Κέλερ και Ηρώδη Αττικό, καθώς επίσης τους φιλολόγους Αλέξανδρο Κοτυεύ και Μάρκο Κορνήλο Φρόντων. Ο μελλοντικός αυτοκράτορας λάτρεψε τη Στωική Φιλοσοφία, ιδίως δε τις διδαχές του Επικτήτου. Με αυτά τα πνευματικά εφόδια, ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν έτοιμος να διαδεχθεί τον θετό του πατέρα, Αντωνίνο Πίο, το 161.

Ήδη από την έναρξη της θητείας του, ο νέος αυτοκράτορας απέδειξε τη σύνεσή του, ζητώντας να μοιραστεί την εξουσία με τον αδελφό του, Λεύκιο Βέρο. Ο τελευταίος έμεινε πιστός στον Μάρκο Αυρήλιο έως τον θάνατό του το 169, έχοντας δευτερεύουσα θέση στα ζητήματα διακυβέρνησης, αλλά πρωτεύοντας στις πολεμικές εκστρατείες. Ο Μάρκος Αυρήλιος από την πλευρά του, παρέμεινε αρχικά στη Ρώμη για να ανανεώσει το νομοθετικό σύστημα του κράτους του και να ενισχύσει ασθενείς ομάδες όπως οι δούλοι ή οι χήρες. Το κλίμα ματαιοδοξίας και διαφθοράς όμως της πρωτεύουσας ελάχιστα τον συγκινούσε. Προτίμησε λοιπόν να κατευθυνθεί στα πεδία των μαχών, φροντίζοντας για την ασφάλεια των πολιτών του.

Ο κύριος αντίπαλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν εκείνη την περίοδο οι Πάρθοι. Εναντίον τους κατευθύνθηκε ο Λεύκιος Βέρος, ο οποίος τους νίκησε το 166. Η επιστροφή των Ρωμαίων στρατιωτών συνδυάστηκε με το ξέσπασμα μιας καταστροφική πανδημίας που διήρκεσε για αρκετές δεκαετίες, κοστίζοντας τη ζωή σε εκατομμύρια ανθρώπους συμπεριλαμβανομένων τελικά των δύο αυτοκρατόρων. Παράλληλα με την πανδημία και τους Πάρθους, ο Μάρκος Αυρήλιος είχε να αντιμετωπίσει τις επιθέσεις των γερμανικών φυλών στη Γαλατία και τον Δούναβη. Έτσι, έως το τέλος της ζωής του (το 180), ο φιλόσοφος-αυτοκράτορας ασχολήθηκε ακριβώς με την απόκρουση των εν λόγω επιδρομών. 

Οδηγώντας ο ίδιος τους άνδρες του στα πεδία των μαχών, αγάπησε τον λιτό στρατιωτικό τρόπο ζωής και αφιέρωσε τον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο του στη μελέτη της φιλοσοφίας. Όταν μάλιστα επισκέφθηκε την Αθήνα -έπειτα από μια αποτυχημένη εξέγερση εναντίον του στην Ανατολή- ο αυτοκράτορας απέδειξε έμπρακτα τον σεβασμό του έναντι της παρηκμασμένης πλέον ελληνικής πόλης. Κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Μάρκος Αυρήλιος μετέβη στον Δούναβη σχεδιάζοντας μια μεγάλης έκτασης εκστρατεία με αντικειμενικό στόχο την κατάληψη της Βοημίας. Μια ενδεχόμενη επιτυχία του θα επέφερε ουσιαστικά την απαλλαγή της Ρώμης από τον γερμανικό κίνδυνο για αρκετές δεκαετίας, η μοίρα όμως δεν επέτρεψε την εκπλήρωση των σχεδιασμών· ο Μάρκος Αυρήλιος προσεβλήθη από τη μαινόμενη πανδημία και πέθανε το 180. Η τελευταία του απόφαση, να εγκαταλείψει δηλαδή την εξ υιοθεσίας διαδοχή και να χρίσει ως διάδοχο τον γιο του Κόμμοδο, απεδείχθη η χειρότερη επιλογή της βασιλείας του αφού εκείνος έπασχε από ψυχικές διαταραχές, μη δυνάμενος συνεπώς να συνεχίσει το νουνεχές έργο του πατέρα του.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Μάρκος Αυρήλιος λάμβανε την απαραίτητη ώθηση να ασκεί με σύνεση τα καθήκοντά του από τη Στωική Φιλοσοφία. Οι επιρροές του διαφαίνονται στο μοναδικό του έργο, το «Τα Εις Εαυτόν», το οποίο συνέγραψε την περίοδο 170-180. Μέσα σε αυτό, οι ιδέες του διατυπώθηκαν με σαφήνεια, δίχως περιττά λογοτεχνικά τεχνάσματα. Μεταξύ άλλων, ο αυτοκράτορας υπογράμμιζε τη σημασία της ευθύνης του ατόμου ακόμη και εντός ενός διεφθαρμένου κόσμου, μα παράλληλα την αξία της φιλευσπλαχίας και της συγχώρεσης. Για εκείνον, απέναντι στην κακία ή τις διακυμάνσεις της τύχης το άτομο οφείλει να στέκει ακλόνητο, καθώς από τη φύση πλάστηκε να αντέχει. Επρόκειτο για διδαχές αρκετά χρήσιμες, οι οποίες επηρέασαν επί αιώνες αρκετούς ηγεμόνες.


Βιβλιογραφία
Van Ackeren, Marcel. A Companion to Marcus Aurelius, Malden, Νέα Υόρκη 2012.
Stertz, Stephen A. "Marcus Aurelius as Ideal Emperor in Late-Antique Greek Thought", στο: The Classical World, 70:7 (1977), σ. 433–39
Gilliam, J. F. "The Plague under Marcus Aurelius", στο: American Journal of Philology, 82.3 (1961), σ. 225–51
Reed, J. Eugene. The Lives of the Roman Emperors and Their Associates from Julius Cæsar (B.C. 100) to Agustulus (A.D. 476), Gebbie & Company, Φιλαδέλφεια 1883.
McLynn, Frank. Marcus Aurelius: A Life, Da Capo Press, Νέα Υόρκη 2009.